De kracht van creativiteit bij kanker

Wie met kanker te maken, krijgt, komt terecht in een achtbaan van medische onderzoeken, behandelingen én emoties. Creatieve activiteiten blijken goed te werken bij het omgaan met die emoties. Dat heeft vaak positieve effecten, zoals het verminderen van angst en het bevorderen van ontspanning. Hoe werkt dat en waarom is het zo belangrijk? Daarover gaan we in gesprek met ervaringsdeskundigen, creatieve begeleiders en een hoogleraar klinische psychologie. Met als belangrijkste advies: ervaar het! 

 

‘Als ik bezig ben met een tekening, heb ik geen tijd om ergens anders aan te denken,’ vertelt Jacqueline Nehmelman. Zij is een van de deelnemers aan het creatieve atelier in het inloophuis in Woerden. ‘Ik denk steeds: hoe zal ik dit neerzetten, welke kleur zal ik daar gebruiken, hoe geef ik dat vorm? Ik ben even helemaal weg en dat doet me goed.’ Jacqueline weet achteraf niet meer zo goed waarom ze zo lang wachtte om bij het inloophuis naar binnen te stappen. ‘Het was zo’n vier jaar nadat de kanker bij mij was geconstateerd, dat ik toch maar eens ging praten. Ik werd zo hartelijk ontvangen. Toen ik hoorde over het creatieve atelier, dacht ik meteen: dat is wat voor mij.’

 

Je kunt niets fout doen

Wike de Klerk begeleidt de groep waar Jacqueline deel van uitmaakt. Zij ziet dat mensen veel baat hebben bij de creatieve activiteiten zoals schilderen en boetseren. Ook mensen die in eerste instantie denken dat het niet bij ze past. Daarom wil ze eerst het grootste misverstand uit de wereld helpen. ‘Het is totaal onbelangrijk of je goed kunt tekenen of schilderen,’ vertelt Wike. ‘Het gaat niet om techniek en je kunt niets fout doen. Het gaat erom dat jij maakt wat je wilt maken. Dat is per definitie goed.’

 

Drie manieren waarop het werkt

Wike ziet in de praktijk drie manieren waarop mensen hier baat bij hebben. ‘Ten eerste kun je je vaak machteloos voelen als je ziek wordt, want je bent voor een groot deel afhankelijk van de medici en mensen om je heen. Als je schildert, tekent of boetseert dan maak je iets dat helemaal van jou is. Dat geeft kracht. Ten tweede kan de bezigheid zelf heel ontspannend werken. Dat lijkt zo simpel maar voor mensen met kanker is dat vaak heel moeilijk. Er is altijd een soort angst, een basisspanning die niet meer weggaat. Door heel geconcentreerd met een creatief werk bezig te zijn, ben je even helemaal in het hier-en-nu en pieker je niet over je ziekte. Tot slot zie ik ook dat er vaak inzichten of gevoelens bovenkomen waar mensen anders niet goed bij kunnen. Wat er bij jou van binnen leeft, wordt zichtbaar in een tekening of een beeld. Dat maakt het tastbaar en vaak minder angstig. Het mag er allemaal zijn.’

 

Jacqueline herkent dat. ‘Je kunt in het inloopatelier helemaal vrij werken, maar we krijgen ook altijd iets aangeboden ter inspiratie. Vorige week was dat een gedicht over loslaten. Ik ben toen een boom gaan schilderen, met bladeren die vallen. Toen ik dat bekeek, zag ik voor mezelf ook de betekenis, dat ik verder mag en dat ik dingen kan loslaten. Dat gaf inzicht en rust. Het helpt ook dat je er bent met lotgenoten. Je hoeft niets te zeggen, maar als je wilt kun je wel ervaringen uitwisselen. In deze groep heb je aan een half woord genoeg.’

 

Twee fasen van bewustzijn

Kanker in beeld organiseert en stimuleert al bijna vijfentwintig jaar beeldende activiteiten voor mensen met kanker, vaak in samenwerking met inloophuizen. Uit de reacties van deelnemers blijkt dat het creatief bezigzijn een positieve ervaring is die het welbevinden van mensen sterk verbetert. Maar waaróm is dat zo?

 

Daarover kan wetenschapper Susan van Hooren meer vertellen. Zij is hoogleraar Klinische Psychologie bij de Open Universiteit. Susan bestudeert verschillende onderzoeken en doet ook zelf onderzoek. ‘Ik bekijk onder andere wat het creëren, het maken van creatief werk met mensen kan doen. Daarbij zijn duidelijk twee fasen te onderscheiden. In de eerste fase ben je aan het maken. Dan wordt het expressieve netwerk in je brein actief. Dat is een heel ander netwerk dan het netwerk dat geassocieerd wordt met het vertellen wat je bezighoudt. Bij praten kies je je woorden zorgvuldig, je denkt tijdens het gesprek al bewust na over wat je zegt en wilt gaan zeggen. Bij beeldende expressie is dat anders. In die eerste fase kun je breed allerlei mogelijkheden bedenken, ideeën genereren en creëren. Je kan in een flow terecht komen. Dat is ontspannend en het brengt soms zaken naar boven die je niet onder woorden had kunnen brengen.’

 

De tweede fase is de fase waarin je je eigen werk bekijkt. Dat is de fase van reflectie. Susan: ‘Je kijkt van een afstandje naar wat je gemaakt hebt en dan kan er een interne dialoog met jezelf ontstaan. Jouw creatie vertelt je dan misschien iets waar je je niet zo bewust van was maar dat voor jou wel van belang is.’ Susan benadrukt dat beide fasen belangrijk zijn en dat het niet altijd nodig is diep op de betekenis van het werk in te gaan. ‘Het bezig zijn, de ervaring, heeft vaak al een sterk positief effect. De analyse kan je veel brengen, maar moet ook goed begeleid worden. Dan kom je op het terrein van de vaktherapie. Daar is niet voor niets een vierjarige HBO-studie voor; je moet weten hoe je die dialoog begeleidt en wat dat met mensen kan doen.’

 

Dialoog met jezelf

Ellen Brouwer is beeldend therapeut. Samen met psychotherapeut Ali Plooijer zette ze een creatieve training op die vooral veel aandacht besteedt aan de mens achter de ziekte. ‘Verschillende mensen hebben verschillende behoeften,’ vertelt Ellen. ‘Ik zie dat veel mensen baat hebben bij het creatief bezig zijn, omdat het ontspanning en afleiding geeft. Daarnaast zijn er mensen die het juist waardevol vinden om ook echt met zichzelf aan de slag te gaan. Daar hebben we deze training voor opgezet bij Stichting Huis aan het Water. Als je ziek bent, verandert er veel, in wat je belangrijk vindt, in hoe je naar de wereld kijkt. Oude patronen voldoen niet meer. In deze groep ligt het accent op jou als mens. Deelnemers ontdekken steeds meer van zichzelf, wat ze echt willen, wat ze echt belangrijk vinden, waar ze goed in zijn. Want veel van wat je doet in je leven, komt van buitenaf. Wij duiken juist naar binnen en maken bewust wat onbewust is. Als je creatief bezig bent, schakel je je hoofd uit, je komt meer in je lijf. Daardoor wordt het ook nooit ‘zwaar’. Het is een vorm van spelen, oordeelloos dingen maken, bekijken en bespreken. De deelnemers maken zichtbaar wat niet in woorden kan worden uitgelegd, en kunnen vervolgens woorden geven aan wat zichtbaar is geworden. Zo werk je aan je zelfbewustzijn en dat helpt om wat jou overkomt, te kunnen dragen.’

 

Naar binnen

Gea is een van de deelnemers aan de groep van Ellen. Zij was manager in de zorg, een actieve, sociale vrouw die zeker niet bij de pakken neer ging zitten toen ze hoorde dat ze kanker had. ‘Ik ben heel erg naar buiten gericht en heb een druk sociaal leven. Toen ik de diagnose kreeg, bleef ik positief, hoewel de diagnose allesbehalve positief is: ik heb uitgezaaide longkanker en word niet meer beter. Door de coronapandemie was ik noodgedwongen meer alleen en ik merkte dat dat me goed deed. Dat ik behoefte had aan een manier om juist met mezelf bezig te zijn, om te onderzoeken hoe het met me gaat. En dan niet door te praten, maar juist door te dóen. Ik kwam per toeval bij Huis aan het Water terecht. Daar kreeg ik acupunctuur tegen mijn neuropathie. Ik zag dat je er kon wandelen en dat er een creatieve groep was. Daar heb ik me toen meteen voor aangemeld. Ik ben echt verbaasd. Normaal stel ik nogal hoge eisen aan mezelf, maar hier kan ik mezelf toestaan om gewoon te maken wat van mij is. De eerste keren leverde dat een enorme eye-opener op. Hoewel ik vooral positief wil zijn, werd in het werk ook mijn angst zichtbaar. Ik moet toch leven met een aangekondigde dood en dat levert onvermijdelijk emoties op. Het is goed om dat te kunnen erkennen en meer in balans te brengen. Ook kan ik daardoor beter praten over mijn angsten met de mensen in mijn omgeving. Zo ontdek ik steeds verschillende dingen van mijn persoonlijkheid, soms is dat bevestigend en soms verrassend. Maar het komt altijd van binnenuit.’

 

Stressreductie

Het onderzoek naar de werking van creatieve activiteiten is de afgelopen jaren vooral gericht geweest op de vraag wát het doet met mensen. Dit is serieus wetenschappelijk onderzoek, zowel op basis van interviews als strak gerandomiseerd gecontroleerd onderzoek, hetzelfde soort onderzoek als voor medicijnen wordt gedaan. Susan van Hooren: ‘Een belangrijk effect dat uit de onderzoeken naar voren komt is dat het stress kan reduceren. Daarnaast zien we dat beeldende therapie angsten kan verminderen en mensen in staat stelt de angst beter te reguleren, door heel direct creatief aan de slag te gaan. Tot slot zie je dat via psychologische mechanismen ook het welbevinden toeneemt, waardoor zelfs pijn kan verminderen.’ Dat het werkt is dus heel duidelijk, komende jaren focust Susan het onderzoek op hóe het dan precies werkt.

 

Geen twijfel mogelijk

Tot die tijd is er een andere belangrijke stap te zetten. Want als we weten dat creatieve bezigheden zo heilzaam kunnen zijn, is het jammer dat veel mensen niet weten dat het bestaat. Of aarzelen om de stap te zetten. Daarnaast is er in de medische wereld nog te weinig aandacht voor, al zijn er steeds meer oncologen en oncologisch verpleegkundigen die zien wat het met mensen doet. In een filmpje dat Zuyd Hogeschool maakte over vaktherapie, zegt hematoloog Asion Jie over de effecten die hij waarneemt: ‘Je kunt er heel veel over lezen, maar als je het in de praktijk meemaakt, spreekt dat veel meer tot de verbeelding. Het is heel erg gericht op de ervaring van de patiënt en het is ook heel persoonlijk wat de positieve effecten zijn. Als ik afga op mijn ervaring zeg ik: er is geen twijfel mogelijk. Je krijgt ook verhalen te horen, bijvoorbeeld dat iemand sinds lange tijd weer goed slaapt, of niet vraagt om extra pijnstilling.’

 

Daarom zet Kanker in Beeld zich sterk in om de waarde van creatieve activiteiten bekend te maken bij meer artsen, verpleegkundigen en andere mensen die betrokken zijn bij de zorg rondom mensen met kanker. Juist zij kunnen mensen in een vroeg stadium wijzen op de mogelijkheden. Want de ‘cure’ van patiënten is belangrijk, maar de ‘care’ mag niet vergeten worden.

 

Jacqueline: ‘Al is het maar een uurtje per week, het doet me zo goed. Thuis gun ik me die tijd niet, maar als ik daar ben, dan is het er gewoon. Het is als een warm bad.’ Gea: ‘Het is fijn dat ik dit mezelf toe kan staan, om met mezelf bezig te zijn en te zien wat daar is. Het brengt me meer in balans.’

 

[in kader]

Stichting Kanker in Beeld stimuleert creatieve expressie voor mensen die betrokken zijn bij kanker. In het hele land kunnen mensen meedoen met schilderen, tekenen of andere beeldende manieren van werken. Vaak wordt dat georganiseerd in inloophuizen. Ook schrijven en toneelspelen worden aangeboden. Bovendien zijn er landelijk 31 koren Zingen voor je Leven, waar mensen die met kanker te maken hebben samen zingen. www.kankerinbeeld.nl

 

[in kader]

In het Cobra Museum voor Moderne Kunst in Amstelveen komt gedurende 2,5 maand (22 okt – 9 jan) een landelijke expositie vanuit Beelden voor je Leven met werken van (ex)-kankerpatiënten en hun naasten, toegankelijk voor alle museumbezoekers.